De verrukkelijke waanzin van de moraal

(Door: Bert Dijkstra)

De filosoof Kierkegaard vond het helemaal niet nodig om te bewijzen dat god bestaat. De onzekerheid daarover ziet hij als een positieve omstandigheid: het dwingt het individu tot een nog grotere godsdienstige ijver en hartstocht. Subjectieve waarheid is juist de hoogste waarheid. 

Dit lijkt vreemd, omdat in de moderne samenleving kennis wordt verondersteld objectief te zijn, dat wil zeggen gebaseerd op waarneming van de werkelijkheid. De manier waarop de relatie tussen waarnemend subject en de werkelijkheid wordt verwerkt, noemen we wereldbeeld. Vanouds zijn hiervoor drie bronnen: een goddelijke openbaring, de rede en het nadoen van gedrag. Alle drie bepalen ze de relaties van hun mensen onderling.

Sociaal contract versus goddelijk recht

Tot 1689 berustte de macht in de christelijke wereld op de bijbel, het feodale recht en stadsrechten. In de islamitische wereld kwam het recht geheel voort uit de koran  in de vorm van sharia. Na 1689 evolueerde de christelijke wereld naar een bestuursvorm waarin het sociaal contract het model werd voor alle ingezetenen van een land. In de islamitische wereld is de sharia nog steeds de enige bron van recht.

Na 1689 beruste de soevereiniteit bij het volk, dat zijn macht alleen overdroeg aan de koning als daar een bepaalde tegenprestatie tegenover stond. In de islamitische wereld is een dergelijke constructie ondenkbaar. De wetten zijn door een goddelijke instantie vastgelegd in de koran en verandering daarvan, laat staan verbetering, is ondenkbaar.

Historische ervaring is de basis van het sociaal contract

Sociaal contract en islam vormen twee soorten historische ervaringen, die in hoge mate het wereldbeeld bepalen. De specifieke historische ervaring van Nederland maakte dat zich geen universele moraal ontwikkelde, maar een bepaald soort moraal.

De eerste etappe is de Bourgondische periode (14^de-15^de eeuw), gekenmerkt door lokaal bestuur en de geringe invloed van adel en clerus. Het was de basis voor een mentaliteit met afkeer van centralisme, nadruk op overleg en sociale maatregelen om problemen op te lossen.

De tweede was de opstand tegen Spanje, die een diepe afkeer van centrale macht insleep in de mentaliteit van Nederlanders. Hieruit ontstond een hang naar het smeden van coalities.

De derde bestond uit de oorlogen tegen Engeland en Frankrijk, machten die na 1715 het toneel beheersten. Het verlies van koloniën aan Engeland en later van België door toedoen van deze zelfde grootmachten, voegde aan dit besef van afhankelijkheid een gevoel van onrechtvaardige behandeling toe. Het maakte de moraal zeer gevoelig voor de underdog, het slachtoffer, ongeacht de vraag of de slachtoffers daar mede schuldig aan waren.

De optelsom van deze etappes resulteerde in de vaststelling dat Nederland te klein was om zelfstandig zijn lot te bepalen, maar zich moest verbinden met de grootmachten eromheen. Formele uitwerkingen hiervan waren: het zeerecht van Hugo de Groot, de Vredesconferenties van Den Haag (1899 en 1907), de uitdrukking ‘gidsland’, de oprichting van de EEG, de ruimhartige opvang van onverschillig welk soort vluchteling.

Voor demagogen was de Nederlandse historische ervaring een ideale voedingsbodem om mee te werken. Het beste bewijs hiervoor is Marx, die tijdens de Eerste Internationale ons land bezocht en verklaarde ‘dat Nederland waarschijnlijk een van de landen was waar arbeiders langs vreedzame weg hun doel zouden kunnen bereiken’. (Amsterdam redevoering, 8 september 1872). Gelet op het gemak waarmee het partij- en mediakartel zich kunnen handhaven, kunnen we Marx alleen maar gelijk geven.

Morele superioriteit

In de loop van de 20^ste eeuw heeft deze moraal in hoge mate succes gehad, vooral na 1945. Dit succes gaf de overtuiging dat het niet alleen het juiste antwoord was voor de situatie van Nederland, maar voor die van heel Europa, ja de hele wereld. De historische context waarbinnen het ooit was ontstaan, was ondertussen grotendeels verdwenen. De moraal wordt steeds meer nageleefd, omdat ze een gevoel van vertrouwdheid geeft, een gevoel van eigenwaarde en van morele superioriteit. De moreel wordt het enige dat het gevoel van kleinheid en onmacht kan compenseren in de relatie met de grotere machten om ons heen.

Het voeden van de moraal dient vooral om de consensus te bewaren en om te laten zien dat men deugt. Zolang er geen kracht of gebeurtenis dwingt tot verandering van het gedrag, zal de behoefte om te moraliseren geleidelijk toenemen. Het is doodgewoon te gemakkelijk om hiermee macht uit te oefenen. Andere methoden dan de moraal, zoals feitelijke controle, het instellen van blokhoofden of volkscommissarissen, vereisen meer inspanning en zijn risicovol, omdat ze makkelijk opgemerkt kunnen worden en weerstanden opwekken. In dit stadium is de moraal een vorm van magisch denken geworden: het doel is het afdwingen van conformisme, niet het veranderen van de werkelijkheid, maar van de beleving van die werkelijkheid. Geleidelijk vervangt de moraal de objectieve kijk op de werkelijkheid. Dit gaat veel makkelijker dan men zou verwachten, door twee redenen. Ten eerste verwachten mensen dat de moralisten zich rationeel opstellen, zodat we hun woorden rationeel interpreteren, ook al vertellen ze volstrekte onzin. Ten tweede gebruiken ze dezelfde woorden als we gewend zijn, maar veranderen heel geleidelijk de betekenis ervan, net zo lang totdat de gewone burger de betekenis van de moralisten heeft overgenomen.

Hoogmoed

In Nederland en omringende landen is de toetsing aan de werkelijkheid al lang geleden losgelaten. Principes zijn de enige referentie voor de politiek geworden. Want een principe is altijd mooier, perfecter, nobeler dan de werkelijkheid en is daardoor het ideale middel om de burger te verleiden. De werkelijkheid is rauw, saai en gewoontjes, vol met obstakels en operationele beperkingen. Het uitventen van principes maakt van elke simpele geest een moreel superieur mens.

Ondertussen zijn er buiten het zelfgenoegzame Europa wereldbeelden die ieder voor zich universaliteit opeisen. Zij hebben maling aan de moraal van Nederland of Brussel en volgen hun eigen inzichten.

Een cultuur die haar historische ervaring opvat als universeel geldig, zonder die te koppelen aan het eigenbelang, heeft de werkelijkheid uit het oog verloren en komt in een staat van hoogmoed. Dit is de geestesgesteldheid die motiveert tot ondernemingen waarvoor de juiste eigenschappen en de geschikte mogelijkheden ontbreken. Deze hoogmoed maakt dat elke politieke ontwikkeling buiten Europa klakkeloos wordt ingepast in het eigen wereldbeeld. Geen moment vraagt men zich af of gebeurtenissen in de islamitische wereld misschien wel begrepen moeten worden vanuit het islamitische wereldbeeld.

Principes hebben geen belangen, geen kinderen, geen zorgkosten, geen hypotheken, ze kunnen niet uit hun wijk weggepest worden, ze kunnen niet beroofd worden door migranten  – maar mensen wel. Het najagen van principes zal steeds grotere offers vergen van mensen, net zolang totdat de verrukkelijke waanzin van de moraal omslaat in de dodelijke omhelzing van de desillusie.

Door:
Bert Dijkstra
(voor www.ejbron.wordpress.com)