Het einde van de wereldorde: Er staan ons decennialange conflicten te wachten

(Door: Iwan Timofejew – Vertaling: E.J. Bron)

In het jaar 1989 eindige de “verkorte 20e eeuw” met het “einde van de geschiedenis” – de “overwinning” van de westelijke kapitalistische wereld op het Sovjet socialistische project. Destijds was er geen enkel land of geen enkele gemeenschap meer in de wereld die een realistisch alternatief tegen de door de VS aangevoerde zienswijze van de organisatie van de economie, de maatschappij en het politieke systeem kon bieden.

Het Sovjet-blok ontbond zichzelf, en een groot deel daarvan werd spoedig in de NAVO en de Europese Unie geïntegreerd. Andere grote globale spelers waren er al lang voor het einde van de Koude Oorlog mee begonnen om zich organisch in het westelijk gecentreerde systeem te integreren. China behield een grote mate aan zelfstandigheid met betrekking tot zijn interne orde, bewoog zich echter snel in de richting van een kapitalistische economievorm en begon actief handel te drijven met de VS, de EU en de rest van de wereld. Peking vermeed het echter aanspraak te maken op zijn eigen globale projecten, hoewel het tot op de dag van vandaag, ook in zijn politieke systeem, een grote mate aan identiteit behouden heeft en er tot nu toe van afziet zich aan te sluiten bij allianties en blokken. Ook andere belangrijke spelers hielden zich aan de spelregels van de “liberale wereldorde” en vermeden pogingen deze in twijfel te trekken.

Enkele rebellen zoals Iran en Noord-Korea vormden geen grote bedreiging. Hoewel ze met hun hardnekkige verzet, de hardnekkige ontwikkeling van nucleaire programma´s en de succesvolle aanpassing aan internationale sancties bedenkingen opriepen in het Westen, werd vanwege het grote risico afgezien van militaire interventies. Korte tijd leek het alsof de globale uitdaging van het radicale “islamisme” zou kunnen uitgaan. Maar ook dat kon de bestaande orde niet aan het wankelen brengen. De in het begin spectaculaire militaire acties van de VS en hun bondgenoten in Irak en in Afghanistan droegen uiteindelijk weinig aan de democratisering van de islamitische wereld bij. Maar ook dat zorgde niet voor een globale Game-Changer. Bovendien heeft de strijd tegen het radicale “islamisme” zelfs de identiteit van de westelijke wereld als beschermster van het seculiere en rationele tegenover het religieuze en fundamentalistische versterkt.

Rusland had eerst zijn niche in de nieuwe wereldorde gevonden. Het land was een in grondstoffenvoorziening gespecialiseerde randeconomie geworden, en zijn bronnen werden door globale westelijke ondernemingen ijverig uitgebuit. De Russische bourgeoisie werd deel van de globale elite en ze werd de “globale Rus”. De industrie verviel of integreerde zich in globale concernketens, terwijl het menselijk kapitaal in toenemende mate kromp. In z´n geheel werd Rusland door de westelijke partners als een verwelkende, maar berekenbare macht waargenomen. De incidentele uitbraken van verontwaardiging over het bombarderen van Joegoslavië, de oorlog in Irak of de omwentelingen in het post-Sovjetgebied werden op de een of andere manier afgewimpeld en niet als een groot probleem beschouwd.

Men kon Moskou voor zijn “autoritaire erfenis” of zijn mensenrechtenbalans bekritiseren en regelmatig beleren, vermengd met lof voor de culturele nabijheid tot het Westen, terwijl men tegelijkertijd duidelijk maakte dat er geen diepere integratie zal zijn. Schuchtere pogingen van Russische zakenmensen om zich in te kopen in ondernemingen zoals Opel of Airbus of vermogenswaarden op andere gebieden te verkrijgen – met andere woorden, iets meer gelijkberechtigde en sterker van elkaar afhankelijke economische betrekkingen op te bouwen –, bleven zonder succes. Aan Moskou werd ook zeer nadrukkelijk duidelijk gemaakt dat de bezorgdheid over een militaire betrokkenheid van het Westen in het post-Sovjetgebied geen legitieme basis zou hebben en zodoende geïgnoreerd zou worden.

In z´n totaliteit kon aan het einde van de jaren-2000 en zelfs nog in de jaren-2010 van een behoorlijk grote duurzaamheid van de sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog ontstane orde gesproken worden. In het jaar 2022 werd echter definitief duidelijk dat het “einde van de geschiedenis” ten einde was. De wereld heeft nu de koers van de globale ingrijpende verandering, van de harde concurrentie en van de rivaliteiten weer opgenomen.

Om deze nieuwe fase gepast te kunnen inschatten, is het belangrijk om de betekenis van het idee van het “einde van de geschiedenis” te begrijpen. Zijn identificatie met het concept van Francis Fukuyama biedt slechts een oppervlakkig begrip, het heeft veel diepere normatieve en politiek-filosofische wortels. Deze zin vooral in twee modernistische politieke theorieën te vinden: liberalisme en socialisme. Beide zijn gebaseerd op het geloof in de grenzeloze macht en de normatieve waarde van de geest. Het is het denkvermogen dat het de mens mogelijk maakt de controle over de krachten van de natuur evenals over de elementaire krachten en de donkere kanten van de menselijke natuur en de maatschappij over te nemen.

In de VS bestaan liberalisme en realisme sinds decennia naast elkaar. De eerste vervult een ideologische en doctrinaire rol, terwijl de tweede zich op een projectieoppervlak beweegt, waarop de ideologische ontwerpen met pragmatisme en gezond mensenverstand gecompenseerd worden. Daarom de vaak bekritiseerde Amerikaanse “politiek van de dubbele moraal”.

In de USSR bestond onder de betonplaten van het socialistische geloof eveneens een versie van het realisme. Ze was niet zo reflexief zoals ze in de VS zou hebben kunnen zijn, maar ze was impliciet binnen de academische wetenschap, de diplomatie en de geheime diensten ver ontwikkeld. Het bestaan van deze laag – waarvan de icoon later Jevgeni Primakov werd – maakte het Rusland mogelijk om na meerdere jaren van het idealisme in de laten jaren ´80 – en vroege jaren ´90 – tamelijk snel een pragmatische basis voor zijn buitenlandse politiek op te richten. In de jaren-2000 bevond de Russische buitenlandse politiek zich eindelijk op een realistische weg. In tegenstelling tot de VS had Rusland geen ideologische perspectieven en wilde die ook niet hebben, omdat het zich in de Sovjet-tijd al helemaal uitgeput had aan zulke obsessies. In de VS en het Westen in z´n geheel heeft de ideologische component echter overleefd en haar betekenis tegen de achtergrond van de “overwinning” in de Koude Oorlog verder bewezen.

Het dualisme van ideologie en pragmatisme opent echter zijn eigen vallen. Ideologie kan niet alleen maar een projectieoppervlak voor pragmatische realisten zijn, maar ook een geloofsobject voor veel diplomaten, academici, journalisten, militairen, zakenmensen en andere vertegenwoordigers van de buitenlands-politieke elite. Ideologie is in staat de zelfdragende waarde te zijn, die sociaal handelen waarderationeel in plaats van doelrationeel kan maken. Het beginsel van de buitenlandse politiek in de zin van de democratisering of van de graad van inbinden in de globale markteconomie is een voorbeeld voor de invloed van de ideologie op de waarneming van buitenlandse politiek en de formulering van buitenlands-politieke doelen. De poging om Afghanistan te democratiseren, kan met scepsis bekeken worden, maar in de VS was er een aanzienlijk aantal serieuze voorstanders van dit idee.

Zowel het dogmatisme van de Amerikaanse buitenlandse politiek als ook haar realisme bleken beslissend voor de korte duur van het “einde van de geschiedenis”. Uit dit mengsel ontstonden enerzijds niet-solide agenda´s zoals het genoemde Afghanistan-avontuur, anderzijds leidde het tot afwijkingen van de “canon”, die zich in dubbele moraal en opdringerige belangenvertegenwoordiging in vrome parolen uitdrukten.

Dit leidde tot een verspilling van bronnen en een erosie van het geloof in de almacht van de hegemonie: het lukte het Afghaanse verzet om niet alleen de “ineffectieve USSR”, maar ook de “effectieve VS” met al hun bondgenoten in het kielzog kwijt te raken. Dat laatste leidde tot de erosie van het vertrouwen en tot toenemende scepsis van andere belangrijke spelers. Rusland was het eerste land, waarin deze ontwikkeling begon, daarop volgde China.

In Rusland begon deze ontwikkeling zich af te tekenen in het kader van de uitbreiding naar het oosten in het post-Sovjetgebied door de NAVO. In China gebeurde dit wezenlijk later, nadat de voormalige Amerikaanse president Donald Trump, zonder met de ogen te knipperen, een conflict in de vorm van een handels- en sanctieoorlog tegen Peking was begonnen. Moskou en Peking reageerden echter verschillend. Rusland heeft in 2014 met de vuist op tafel geslagen en daarna het tafelblad omgedraaid. China is ermee begonnen zich hard op een worst-case-scenario voor te bereiden, zonder de VS openlijk uit te dagen. Maar zelfs zonder een openlijke uitdaging wordt China in Washington als gevaarlijker en langduriger tegenstander waargenomen dan Rusland.

Sinds het jaar 2022 behoren de restanten van het tijdperk van het “einde van de geschiedenis” definitief tot het verleden. Een terugkeer naar de Koude Oorlog kwam er echter ook niet. De Russische buitenlandse politiek houdt zich hoofdzakelijk bezig met de veiligheidsbelangen van Rusland. Ze is niet ideologisch afgeleid, hoewel ze componenten van de identiteit van de “Russische wereld” evenals historische motieven van het verzet tegen het nationaalsocialisme bevat. Rusland biedt aan geen met het liberalisme vergelijkbare globale ideologische alternatieven, en China heeft tot nu toe niet zulke initiatieven genomen.

Het einde van het “einde van de geschiedenis” is echter vanwege meerdere andere details opmerkelijk. Ten eerste heeft een grootmacht het geriskeerd om de voordelen van de “globale wereld” binnen korte tijd op te geven. Historici zullen er ooit over redetwisten of Moskou op zulke harde sancties en het onmiddellijke vertrek van honderden buitenlandse ondernemingen heeft gerekend. Het is echter duidelijk dat Rusland zich energiek aan de nieuwe realiteiten aanpast en geen haast heeft om naar een VS-gecentraliseerde globalisering terug te keren.

Ten tweede zijn westelijke landen met een zeer harde “zuivering” van Russische vermogenswaarden in het buitenland begonnen. Binnen korte tijd waren hun jurisdicties geen “veilige havens” meer, waarin rechtsstatelijke principes worden gevolgd. Nu is de politiek aan het woord, en Rusland is de enige haven, waarin zijn burgers in relatieve vrede kunnen binnenlopen, terwijl de clichés over de “stabiliteit en veiligheid” van het Westen instorten. Natuurlijk is het onwaarschijnlijk dat men in het Westen eenzelfde golf van zuiveringen bij andere vermogenswaarden zal beginnen. Maar met het oog op de Russen vragen buitenlandse investeerders zich af of zij hun risico´s niet toch beter zouden moeten beveiligen.

Ten derde bleek dat men in het Westen niet alleen met vermogensverlies, maar ook met openlijke discriminatie op grond van de nationaliteit geconfronteerd zou kunnen worden. Duizenden Russen, die voor het “bloedige regime vluchtten”, werden plotsklaps met afwijzing en verachting geconfronteerd. Anderen proberen te bewijzen dat ze nog grotere “Russofoben” zijn dan diegenen in hun gastlanden door de trein van de anti-Russische propaganda vooruit te snellen. Dit garandeert echter niet dat de hardnekkige dogmatici in het Westen ze zullen accepteren.

Het conflict tussen Rusland en het Westen zou wel eens tientallen jaren kunnen gaan duren, onafhankelijk van hoe het conflict in de Oekraïne afloopt. In Europa zal Rusland de rol van Noord-Korea innemen, terwijl het tegelijkertijd over wezenlijk grotere vaardigheden beschikt. Of de Oekraïne de kracht, de wil en de bronnen heeft om een Zuid-Korea te worden, is een andere vraag. Het conflict tussen Rusland en het Westen zal tot een versterking van de rol van China als alternatief financieel centrum en bron van de modernisering leiden. Een gesterkt China zal de rivaliteit met de VS en hun bondgenoten alleen nog maar meer aanwakkeren.

Het “einde van de geschiedenis” is met de terugkeer naar de oude geopolitieke toestanden zodoende ten einde gekomen. Met het oog op de risico´s van een openlijke militaire botsing tussen de grootmachten blijft af te wachten of deze nieuwe cyclus niet de laatste voor de mensheid zal zijn – met een aansluitende escalatie naar een omvangrijk nucleair conflict.

Bron:
rt.de
Door: Iwan Timofejew

Vertaald uit het Duits door:
E.J. Bron
(www.ejbron.wordpress.com)