HISTORIE: Hoe Mohammed de islam uitvond

Wat voor mens was de stichter van de islam? Hoe ontstond het nieuwe geloof? De Mohammed-biograaf Tilman Nagel schetst het beeld van een heerschappijbewuste stamleider – en een oorlogszuchtige beweging.

GEOkompakt: Professor Nagel, wat voor mens was de profeet Mohammed?

Tilman Nagel: Heel duidelijk aan hem was zijn buitengewone wilskracht. Hij heeft zich nooit tot een compromis laten verleiden en zelfs schijnbaar uitzichtloze situaties in het voordeel van hem en zijn aanhangers beslist. Zonder deze standvastigheid zouden de eerste moslims waarschijnlijk nauwelijks de woelige tijden van het begin overleefd hebben. Deze standvastigheid had echter ook negatieve kanten: Egoïsme. Halsstarrigheid. De onkunde om fouten toe te geven. Door islamitische geleerden wordt Mohammed als goedmoedige strijder voor gelijkheid en rechtvaardigheid voorgesteld. Dat is onredelijk. Na de dood van Mohammed wilden de moslims in zijn levensloop per se het profetendom herkennen. Er ontstond een geïdealiseerde biografie, vrij van alle tegenstrijdigheden. Mohammed gold nu als “Übermensch”. Als goddelijke gezant, uitverkoren door Allah om via de koran een eeuwig geldende boodschap te openbaren. Zo werd de bovenhistorische sluier over hem heen geworpen. Helaas heeft de islamitische geleerdenwereld deze sluier tot nu toe niet verwijderd.

En het westerse onderzoek?

Dat heeft zich toe bewogen naar het andere extreem. Sinds de late jaren-70 heette het: “De historische figuur Mohammed is een fictie, de koran is eeuwenlang achter elkaar door onbekende schrijvers geschreven en geredigeerd.” Enkele islamwetenschappers beschouwen de islamitische oergemeenschap zelfs als een Syrisch-christelijke sekte.

Is daar iets van waar?

Nee. Van alle wereldreligies is er geen enkele die zo goed is belicht als de islam. Er bestaan vele bronnen: de vroege profetenbiografieën, vooral die van de Arabische historicus Ibn Ishaq uit de 8^e eeuw, de overleveringen van de uitspraken van Mohammed; en natuurlijk de koran. Een boek, waarin wordt weerspiegeld, welke ontwikkeling zijn denken en handelen heeft genomen. Men kan nu al deze teksten “over elkaar heen leggen”. Men kan de verschillende versies met elkaar vergelijken en zodoende uit de latere bewerking hieruit de feiten destilleren. Men kan er andere vroege islamitische bronnen bij betrekken, met informatie over bijvoorbeeld stamcoalities, over Mohammed´s veldtochten en – heel belangrijk – over de ontstaansperiode van de soera´s in de koran; tegenwoordig zijn die immers eenvoudig op lengte gerangschikt. Dat alles heb ik de afgelopen 15 jaar gedaan. En ik denk, dat daaruit een behoorlijk exact beeld van de levenswijzen en geloofsovertuigingen op het Arabische schiereiland in de 7^e eeuw voortkomt. Een beeld, waartoe Mohammed als “product” van zijn tijd behoort – waar hij echter als historisch unieke figuur ook uitspringt.

Vertelt u alstublieft’

De historie van de islam begint al vijf generaties voor Mohammed, omstreeks het jaar 500. Destijds vestigde zijn stam, de Quraisjieten, zich in het heiligdom Mekka – een van de talrijke pelgrimsoorden van het oude Arabië. In Mekka ontbraken natuurlijke bronnen. Daarom moesten de Quraisjieten van de heiligheid van Mekka en diens aantrekkingskracht op de mensen leven. Ze benoemden zichzelf tot “leiders” van het huis Abraham: tot de hoeders van de ooit door de legendarische Bijbelse stamvader opgerichte orde. Abraham gold voor hen namelijk als de stamvader van alle Arabische clans – en wel via zijn oudste zoon Ismaël, die zich, naar men zegt, in Mekka had gevestigd. Als “bewijs” voor hun eigen, vooraanstaande positie wezen de Quraisjieten een nu een klein gebouw zonder dak van ruwe steen aan, verhuld met zwarte doeken; de Kaäba. Deze zou ooit door Abraham en Ismaël zijn gebouwd. De Kaäba lag in het centrum van Mekka. Hier kwamen gedurende de heilige maanden de pelgrims naartoe om de cultusbeelden van hun goden te vereren: bijvoorbeeld van de Syrische maangod Hubal. En ze vereerden de hogere Schepper Allah; alilah betekent heel gewoon “de god”.

Men dient de voorstelling los te laten, dat de islam ergens op een mystieke plaats in de woestijn zou zijn ontstaan. Mekka was het middelpunt van stamconflicten en politieke gebeurtenissen op het Arabisch schiereiland; de “openheid naar de wereld” weerspiegelde zich in het grote aantal vereerde goden. Deze goden – en de daarmee verbonden riten – vormden het zakenmodel van de Quraisjieten. Mohammed´s grootvader bijvoorbeeld zorgde voor de voeding van de pelgrims; een belangrijke functie, waaruit voor de kleinzoon een bepaalde religieuze vorming kan zijn voortgekomen.

Maar is Mohammed dan niet, zoals veel biografen beweren, in grote armoede bij de Bedoeïenen opgegroeid?

Dat is ook zo´n latere verklaring. Mohammed had weliswaar de pech dat zijn vader stierf, nog voordat hij (waarschijnlijk in maart van het jaar 569) ter wereld kwam. En het klopt, dat hij opgroeide in de woestijn. Dat lag echter aan de familiewetten in zijn tijd. Een getrouwde vrouw bleef bij haar clan, de echtgenoot bezocht haar en ze praktiseerden een soort gekocht geslachtsverkeer. Nu kwam Mohammed´s moeder echter uit een vreemde stam. Daarom hebben de Quraisjieten de knaap overgedragen aan een pleegmoeder van de Bedoeïenen – ze wilden hem losweken uit de andere stam en voor zichzelf hebben. Later kwam hij toen bij zijn oom, een karavaanhandelaar. Zo stond hij in nauw contact met de beste clans van Mekka. Totdat hij niet meer te handhaven was.

Vanwege zijn nieuwe, ongehoorde leer van de volledige onderwerping aan de wil van Allah. Vooral vanwege diens radicale consequenties. Het geloof in die ene god Allah te prediken, betekende te tornen aan de economische fundamenten van de eigen clan: zonder goden geen pelgrims, zonder pelgrims geen inkomsten. Mohammed maakte immers ook propaganda voor zijn boodschap in andere cultusoorden in de buurt van Mekka. Dat was een taboebreuk, nee: een revolutie! Want daar hadden Quraisjieten niets te zoeken. Zo kwam niet alleen het bestaan van Mekka, maar het hele gevoelig uitgebalanceerde systeem van de stambondgenootschappen in gevaar.

Wat precies predikte Mohammed? Waar kwamen zijn ideeën vandaan?

Men kan drie ontwikkelingsfasen in zijn denken onderscheiden. Het begin was behoorlijk conventioneel. Mohammed behoorde in Mekka eerst tot de bond van de “strengen”, een soort mannengemeenschap, die ervoor zorgde dat de pelgrims schone kleding droegen als ze naar de Kaäba kwamen. Daaruit groeide een kwezelachtige nadruk op reinheid: Mohammed droeg de ideeën van de “strengen” over op alle levenssituaties – op de lichamelijke bevrijding van vuil en ook op de innerlijke zuiverheid. De volgende denkstap was de beslissende: Mohammed identificeerde de oude bekende hoge god Allah als de enige Schepper en constante behouder van het aardse leven. Ook daarvoor waren er voorbeelden: hij kende vast en zeker de “Hoenafa”, een beweging van vrome Arabische predikers met een monotheïstische boodschap. Als men wil, werd hij nu een “Hanif”. En wel als “afgezant van Allah”. Hij verkondigde, dat de pelgrimsriten bij de Kaäba in het vervolg alleen zouden moeten gelden voor deze ene god. In deze eis wordt de hele radicaliteit van zijn denken zichtbaar.

Nog later trad hij op als profeet, die de Arabieren de “ware” vorm van het geloof in één god leerde en hen de door Allah opgestelde regels voor de orde van het leven meedeelde. Omdat Mohammed het Jodendom en het christendom als ontaarding afwees, deed hij zich voor als de herhaler van de stamvader Abraham. Heel belangrijk daarbij: de voortzetting van het dieroffer. Abraham had dit gepraktiseerd; de joden schaften het af, de christenen sublimeerden het in de brood-en-wijn-rite; en nu kwam er een profeet, die de oude goddelijke orde herstelde! Mohammed greep behoorlijk vaak terug op de andere grote religies: het schijnbaar typische islamitische knielen bij het gebed bijvoorbeeld kende hij van Oriëntaalse christenen.

Dat klinkt allemaal net alsof hij een niet echt originele spirituele knutselaar zou zijn geweest

Dat klopt: Mohammed voegde heidens-Arabische en monotheïstisch geloofsinhouden bij elkaar. Maar daarbij radicaliseerde hij ze ook enorm consequent. Zijn idee van een Schepper, die ononderbroken werkzaam is en alles doordringt, dekt geenszins de christelijke visie, die God immers een bepaalde afstand tot zijn werk toestaat. Als moslim moet je constant voor deze Allah komen, moet je hem voortdurend in rituele zuiverheid voor alles bedanken. Dan kun je gerust zeggen, dat de islam over een theologische inhoud beschikt, die geen enkele relatie heeft tot andere religies.

Heeft Mohammed dat allemaal geloofd?

Je kunt je natuurlijk afvragen waarom iemand in een 23 jaar durend proces de verkondiging van steeds nieuwe goddelijke boodschappen in de wereld brengt en daarvoor zijn positie en die van zijn woonplaats op het spel zet. Zulke dingen zijn voor de historici echter moeilijk achter te komen; dan kom je op het gebied van het geloof terecht. We moeten ons ermee tevredenstellen, dat Mohammed zich blijkbaar door Allah voelde aangesproken: als je de vroege getuigenissen van zijn aanhangers leest, krijg je de indruk, dat hij subjectief eerlijk geweest zou zijn.

Wilt u daarmee zeggen, dat Mohammed zijn ziekte veranderde in een religieuze opwekkingsbelevenis?

Voor een moslim is dit idee natuurlijk nauwelijks te verdragen – omdat dan Mohammed zelf en niet Allah bepaald zou hebben wanneer de openbaring begon. En de islamitische geleerden hebben haar immers ook uitgeroeid; ze speelt geen rol meer. Maar voor mij als historicus is daar iets voor te zeggen. Het lijkt nauwelijks begrijpelijk: Waarom hebben zoveel inwoners van Mekka hun bestaan op het spel gezet voor een epilepticus met een gevaarlijke boodschap? In het begin had hij maar weinig aanhangers. Mohammed ging in de periode van de pelgrimstochten in de buurt van de Kaäba staan en droeg zijn boodschap voor. Hij fascineerde daar vooral jonge mensen mee.

Waarom hem dat lukte? Omdat hij een speciale manier van voordragen ontwikkelde: het rijmproza – wellicht de belangrijkste prestatie in zijn leven. Deze is moeilijk over te dragen aan een buitenstaander. Denk maar eens aan de cassettes met koranvoordrachten, die je tegenwoordig overal kunt kopen: aan deze enorm artistieke omgang met taal – zo ongeveer zal het in de straten Mekka hebben geklonken. Daar draagt iemand een tekst voor, stopt midden in het vers, begint opnieuw, verhoogt de emoties…een constant op en neer van gevoelens. Weldra werd er gezegd: hij brengt onze jeugd het verstand op hol!

En dus, na al die provocaties, konden Mohammed en zijn aanhangers niet meer in Mekka blijven?

Ja. Ze vertrokken naar een woestijnoase, honderden kilometers ver weg – naar Medina. Deze gebeurtenis markeert het begin van de islamitische tijdrekening. In de geïdealiseerde Mohammed-biografie vormt dit vertrek het belangrijkste punt – de gemeenschap van Medina geldt als oerbeeld van alle islamitische staatsvormen. In werkelijkheid was het echter een ongeluk: Mohammed moest vluchten. In Medina werd hij opgevangen door familieleden. Het duurde vele jaren om de islam in Medina te verbreiden en Mekka te veroveren. Want dat wilde Mohammed per se: terugkeren naar de Kaäba.

Waarom?

Hij had twee doelen: de herstructurering van de pelgrimsriten in de zin van het geloof in één god en de machtsovername over de Quraisjieten, zijn clan.

Ontstond daarom het idee om de geloofsbekentenis op een oorlogszuchtige manier te verbreiden – het idee van de Jihad?

Daarmee hield het verband. “Jihad” betekende in het begin de krijgszuchtige inspanning van de naar Medina verdrevenen in de strijd tegen Mekka. Later werd dit de deelname aan veldtochten tegen de “ongelovigen”. Het begon ermee, dat Mohammed gebruik maakte van de stad Medina om zich in terug te trekken om de karavanen van zijn vijanden aan te vallen. Door een handige tactiek kon hij langzamerhand alle stammen in Medina aan zijn kant brengen. Onder andere door veel van de daar wonende Joden te laten afslachten – hij beschuldigde hen van tegenwerking tegen hem. Dat was allemaal behoorlijk trouweloos.

Desondanks verrassend hoe snel hij kon zegevieren

Hij heeft gewoon geluk had. Daartoe behoorde ook de besluiteloosheid van de vijandige leiding, de ineenstorting van hun stammencoalitie. In januari 630, na acht jaar Medina, marcheerde Mohammed Mekka binnen en vernietigde de cultusbeelden van alle andere goden – hij brak gewoon een wapenstilstand, die hij daarvoor had gesloten. Daarna onderwierpen zich talrijke stammen uit heel Arabië aan zijn macht. Korte tijd later, in het jaar 632, is hij uiteindelijk gestorven.

Meneer Nagel, was de islam van Mohammed een religie van de oorlog?

Natuurlijk. De islam heeft duidelijk als oorlogszuchtige beweging het wereldtoneel betreden. Mohammed´s werkelijkheid was gewoon de stammensamenleving. En daaruit kwam de grote tegenspraak van zijn leven voort: De koran verkondigt een algemeen menselijke, universele religieuze boodschap – maar in de praktijk vocht Mohammed voor invloed voor zichzelf en zijn clan. Voor de vele, arme, rechteloze inwoners van Mekka heeft hij zich nauwelijks geïnteresseerd. Alles, wat Mohammed deed, was verbonden met het aspect van heerschappij. Het ging hem altijd om macht.

Dat is allemaal heel desillusionerend. Welke illusies had u dan?

Dat wellicht Mohammed´s oergemeenschap als ideaal zou kunnen gelden – voor een democratische. liberale islam. Als een ideaal. Waarop de huidige moslims zich zouden kunnen bezinnen. Maar precies deze opvatting is immers het probleem! Het ideaal ten tijde van Mohammed was het volgende: hij zou als politicus en legerleider in elke handeling door goddelijk geleid zijn geweest. Na zijn dood vroegen de vroege moslims zich af: En nu? Hoe kunnen we nog voldoen aan deze aanspraak? Zo ontstond datgene, dat ik het “Mohammedgeloof” noem – de geleerden namen de macht over de biografie van de profeet over. Ze stelden regels voor het samenleven vast, een juridische orde…de sharia…en motiveerden alles met Mohammed´s zogenaamde woorden en daden: met het “ideaal” van een oergemeenschap uit Medina. Tot op de dag draagt de Soennitische meerderheidsislam, de meest succesvolle theocratische heerschappijvorm aller tijden, deze last: haalt uit Mohammed´s levensloop geen impulsen, maar aanwijzingen. Men zou echter eindelijk moeten inzien, dat moderne instellingen zich niet meer met 1400 jaar oude gebeurtenissen laten legitimeren.

Is er een uitweg uit dit dilemma?

Veel geleerden hebben gezegd: “Het is Allah bevallen om zijn boodschap op een bepaald moment naar beneden te sturen. We leven nu echter in een andere tijd. We moeten er voor zorgen, dat we de boodschap geschikt maken voor onze tijd – een boodschap, die ieder verstandig mens ook zonder verwijzing naar Mohammed als waar kan herkennen.” Dat is het islamitische rationalisme – helaas was dit al in de 10^e eeuw ten einde.

En niemand van de duizenden islamitische geleerden van vandaag sluit daar meer op aan?

Maar heel weinig geleerden proberen zoiets. Zo´n opvatting kunnen ze zich in veel landen van de islamitische wereld gewoon niet permitteren. Omdat de geleerden daar precies weten, dat ze daarmee aan de tak zouden zagen waarop ze zitten.

Als de theologen van uw onderzoek, meneer Nagel, op de hoogte zouden zijn…

…ach, dan zullen ze vast en zeker ontsteld zijn. Jammer. Want mijn historisch-kritische methode gaat heel goed samen met het islamitische rationalisme. Naar diens opvattingen zou men moeten terugkeren – men zou het leven van Mohammed “alleen maar” als aanmaning moeten zien om na te denken over een godvruchtige regeling van het aardse leven en het leiden naar een gelukkig hiernamaals. Dat zou zeker een radicaal nieuw begin zijn. Maar was Mohammed´s boodschap in zijn tijd ook niet iets ongehoord nieuws voor zijn medemensen?

 Bron:

http://koptisch.wordpress.com/2011/10/05/wie-mohammed-den-islam-erfand/

Vertaald uit het Duits door:

E.J. Bron (www.ejbron.wordpress.com)