Klimaatschommelingen bepalen sinds oudsher de ontwikkeling van de mensheid

Een derde deel van de Europeanen viel ten prooi aan de Zwarte Dood. Het schilderij Jan Bruegel, “Triomf van de Dood”, thematiseerde later de alomtegenwoordige angst.

(Door: Wolfgang Kaufmann – Vertaling: E.J. Bron)

Terwijl warme tijden grote vooruitgang mogelijk maakten, brachten koude fases nood, oorlog en dood teweeg. De oermens werd al getroffen door de deels snelle stijging en daling van de temperaturen.

Vanuit de zienswijze van de klimaatwetenschap heerst er IJstijd op de Aarde wanneer minstens een van de beide polen het hele jaar onder het ijs ligt. En dat is nu al sinds 34 miljoen jaar permanent het geval. Tegelijkertijd wisselden echter koudere en warmere fases elkaar continu af. Alleen al in de afgelopen 115.000 jaar gebeurde dit ongeveer 50 keer. De kenteringen hadden diverse oorzaken: toename of afname van het vulkanisme, schommelingen van de zonneactiviteit, veranderingen van de omloopbaan van de Aarde om de zon, cyclische variaties van het overhellen van de aardas, inslagen van kometen en asteroïden evenals de wisseling van de stromingsomstandigheden in de oceanen.

Sinds het Mioceen, dat 5,3 miljoen jaar geleden eindigde, werden daardoor ook steeds vaker de oermens of diens directe voorouders getroffen. Zo stierven er door de afkoeling tijdens de Vallesium-crisis 9,6 miljoen jaar geleden veel archaïsche hominide soorten uit, terwijl in de warme periode van het Eemien, die duurde van 124.000 tot 113.000 v. Chr., de expansie van de Neanderthalers begon. De zogenaamde klimaat-optima, dus fases met hogere gemiddelde temperaturen, bevorderden de ontwikkeling van onze soort, terwijl de afkoeling in tijdens van de klimaat-pessima het tegendeel bewerkstelligde.

Dat de uit Afrika komende Homo sapiens in het begin maar moeilijk vaste voet kon krijgen op het eurazische continent, kwam voort uit de klimatologische omstandigheden van de laatste grote koude tijd, waarvan het hoogtepunt ongeveer 22.000 jaar geleden was en die uiteindelijk gevolgd werd door het holocene optimum respectievelijk Atlanticum, dat alles veranderde. Rondom circa 7200 v. Chr. begon er een plotselinge opwarming, die tot ongeveer 4000 v. Chr. aanhield. De gemiddelde temperatuur ging in fases binnen maar 50 jaar met tien graden omhoog, waarbij het vooral vanaf 5000 v. Chr. uitgesproken warm geweest moet zijn.

De bloei van Rome – ook een klimaatgevolg

Tijdens het Atlanticum versnelde de neolithische revolutie met haar vele ingrijpende innovaties, die uiteindelijk tot het ontstaan van de eerste hoge respectievelijk schriftculturen leidden. Daartoe behoorden de vestiging van jagers en verzamelaars in duurzame nederzettingen evenals de overgang naar akkerbouw en veeteelt, de productie van keramiek met het doel voorraden aan te leggen, de ontwikkeling van het eigendomsbegrip en sociale differentiatie.

Na het Atlanticum kwam het klimaat-pessimum van de Bronstijd, dat ongeveer van 3000 tot 600 v. Chr. Duurde en de koudste periode sinds vele duizenden jaren vormde. De gevolgen waren mislukte oogsten, besmettelijke ziektes, migratiebewegingen en talrijke oorlogsconflicten om bronnen, die in toenemende mate bloediger werden, omdat er parallel daaraan een perfectionering van bronzen en later dan ook ijzeren wapens plaatsvond.

Deze fase van afkoeling werd gevolg door het klimaat-optimum van de Romeinse tijd, wiens tijdelijk beperking omstreden is: de bandbreedte reikt hier van 350 v. Chr. tot 450 n. Chr., waarbij het echter al vanaf 150 n. Chr. langzaam weer kouder werd. In ieder geval begunstigde het klimaat de expansie van het Imperium Romanum over de Alpen en naar de Britse eilanden, waar de Romeinen direct met wijnbouw begonnen.

Bovendien floreerden ook de overige landbouw en de internationale handel. Daardoor was de verzorging van de constant toenemende bevolking van het Romeinse rijk voor lange tijd probleemloos gegarandeerd – vooral door importen uit Noord-Afrika. De Romeinse keizer Trajanus, in wiens regeringstijd de grootste gebiedsuitbreiding van het imperium plaatsvond en die o.a. daarom de eretitel Optimus Princeps kreeg, heerste precies op het hoogtepunt van het toenmalige klimaat-optimum aan het einde van de 1e en het begin van de 2e eeuw n. Chr.

Evenals de opkomst van Rome kwam ook diens neergang maatgevend voort uit klimatologische factoren. Met het klimaat-pessimum van de tijd van de volksverhuizingen, dat tot 750 n. Chr. Duurde, namen de gevechten en migratiebewegingen in grote delen van Europa, Azië en Noord-Afrika enorm toe, waarop het tot de ineenstorting van de Antieke civilisatie en het begin van de daadwerkelijk rijkelijk donkere middeleeuwen kwam.

Zo staken met de jaarwisseling 406/407 grote Germaanse groepen krijgers de Rijn over, wat uiteindelijk het lot van het West-Romeinse rijk bezegelde. Het binnendringen van de Vandalen, Sueben en Alamannen in Gallië werd waarschijnlijk door de dichtgevroren rivier vergemakkelijkt. Een andere gesel van de zogenaamde laatantieke Kleine IJstijd waren de tussen 541 en 770 n. Chr. constant terugkerende golven van de Pest van Justinianus. Vermoedelijk hadden de toenmalige hongersnoden evenals de zeer precair geworden levensomstandigheden het immuunsysteem van de mensen verzwakt en de lang aanhoudende pandemie veroorzaakt.

Nood en ellende van de “Kleine Ijstijd”

Bij de overgang van de 8e naar de 9e eeuw, dus ten tijde van Karel de Grote, verbeterden de klimatologische omstandigheden opnieuw en vanaf ongeveer 900 begon toen het middeleeuwse klimaat-optimum, dat tot ongeveer 1250 duurde. In deze tijd explodeerden de bevolkingsaantallen, wat echter geen probleem vormde, omdat de landbouwopbrengsten in dezelfde mate toenamen. De gunstige omstandigheden leidden bijvoorbeeld tot een verschuiving van de noordelijke grens van de graanverbouw tot aan de poolcirkel. En zelfs in regio´s zoals Oost-Pruisen ontstonden plotseling ook wijngaarden. Typisch voor die tijd was bovendien een culturele bloei, die o.a. de gotische architectuur voortbracht.

Met de nieuwe afkoeling in de 14e eeuw domineerden opnieuw nood en ellende. Tijdens de Zwarte Dood, nog een pestepidemie tussen 1346 en 1353, stierf een derde deel van de Europeanen. De permanent dalende temperaturen culmineerden toen in de volgende Kleine IJstijd, waarvan het hoogtepunt in de 16e en 17e eeuw lag. In deze fase vielen o.a. de Dertigjarige Oorlog, meerdere pestgolven, landbouwcrises en hongersnoden evenals de geldontwaarding in de Kipper- und Wipperzeit. In zoverre was de vanaf 1850 inzettende warmere klimaatperiode een zegen. Ook daarom groeide het aantal mensen op Aarde van 1,5 naar inmiddels 8 miljard.

Bron:
paz.de
Door: Wolfgang Kaufmann

Vertaald uit het Duits door:
E.J. Bron
(www.ejbron.wordpress.com)