De verleiding van de simplificatie

(Door: “Taljaard”)

Al sinds de tijd van Aristoteles (384-322 v. Chr.) hebben denkers en wetenschappers ernaar gestreefd om te komen tot zo breed mogelijke theorieën, die een verklaring moesten zijn voor alle verschijnselen en fenomenen die zich in de leefwereld aan de mensheid voordoen. Aristoteles kan worden beschouwd als de eerste denker die heeft getracht om tot een dergelijke alles verklarende theorie te komen. Want zo’n theorie verschaft de mens inzicht in de hem omringende wereld. En met dit inzicht is men dan in staat om orde aan te brengen in de vaak beangstigende en verontrustende chaos die mens in deze leefwereld omringt. Hoe meer een theorie de verschijnselen in de ons omringende leefwereld kan verklaren, hoe simpeler en overzichtelijker deze theorie is. En hoe overzichtelijker en ordelijker de verschijnselen in de ons omringende leefwereld dus kunnen worden verklaard. Dit denken noemt men in de wetenschapsfilosofie reductionisme.

Aristoteles baseerde zijn denken op de filosofie van Heraclitos (geb. plusminus 540 v. Chr.). Heraclitos is geestelijke vader van de bekende uitspraak panta rei/”alles stroomt”. Dat houdt in dat de ons omringende leefwereld aan een constant veranderingsproces onderhevig is en dat niets hier op aarde gelijkblijvend of blijvend is. Aristoteles kwam van daaruit op het idee dat alles wat in deze wereld voort stroomt en zich beweegt ook een doel, een ”telos”/telos, moest hebben. Zijn denken wordt daarom dan ook teleologie genoemd. Binnen deze teleologische theorie kan men zowel vooruit als terug redeneren.

Wanneer men vooruit redeneert, komt men tot het doel van al deze zich constant aan ons voordoende veranderlijke verschijnselen, waaraan de mens ook deelneemt en onderworpen is. Dit doel was voor Aristoteles het kunnen beschouwen, en daarmee ook geestelijk kunnen bevatten, van alle zich aan ons voordoende verschijnselen in de ons omringende leefwereld. Zodat wij daar als mens niet langer meer redeloos, en daarmee ook weerloos, aan zouden zijn overgeleverd.

Wanneer wij binnen dit teleologische denkkader terug redeneren, komen wij dan volgens Aristoteles automatisch, dat wil zeggen vanzelf en vanuit ons autonome menselijke denken auto matws/”auto matoos” op het theoretische uitgangsprincipe van een onbewogen en onveranderlijke beweger, die alle veranderingen om ons heen in beweging zet. Voor Aristoteles zelf was deze onbewogen en onveranderlijke beweger een puur abstract concept, en daarom niet zozeer religieus, als wel filosofisch.

Andere en latere denkers en wetenschappers hebben dit teleologische denken van Aristoteles echter wel in een religieus, en zelfs in een biologisch en sociologisch kader ondergebracht. Dit opnieuw met het doel, het telos, om het raadsel van de verwarrende complexiteit van de ons omringende leefwereld en de zich daarin aan ons voordoende verschijnselen in een zo breed mogelijk, en daarom ook zo simpel mogelijk, verklarend theoretisch kader onder te kunnen brengen.

Een denker, die deze teleologie van Aristoteles in latere tijden religieus heeft trachten te duiden, was Thomas van Aquino (1225-1274 AD). Hij vereenzelvigde het filosofische uitgangsprincipe van de onbewogen en onveranderlijke beweger, die alles om ons heen laat bewegen en doet veranderen, met God. Thomas van Aquino bracht de teleologie, op een terug redenerende wijze, dus onder in een expliciet religieus kader. Zonder verder op de geschiedkundige en kerkhistorische implicaties in te gaan, kan er gesteld worden dat het denken van Thomas van Aquino grote invloed heeft uitgeoefend op de theologie van vooral de Rooms Katholieke kerk.

Het voert ons te ver om binnen de context van dit artikel een historisch overzicht te geven van de invloed die deze teleologische en reductionistische simplificatie op andere en latere denkers en wetenschappers heeft gehad. Wij beperken ons daarom tot twee bekende namen uit de XIXe eeuw. Charles Darwin (1809-1882 AD) en zijn tijdgenoot Karl Marx (1818-1883 AD). Het moge duidelijk zijn dat het denken van deze twee wetenschappers een enorme invloed heeft uitgeoefend op zowel de wetenschap zelf als op het verloop van de geschiedenis. Darwin kwam vanuit dit teleologische reductionisme op zijn evolutietheorie. Zonder op het onderhand 160 jaar oude ”welles!, nietes!”-conflict over het waarheidsgehalte van zijn ”On the Origins of Species” (1859) in te gaan, mag gesteld worden dat Darwin het denken van Aristoteles in een biologisch en natuurhistorisch kader heeft ondergebracht. Zijn werken getuigen van een enorm analytisch vermogen en een grote denkkracht. En veel kwaad heeft hij er verhoudingsgewijs niet mee aangericht.

Dit laatste in schrille tegenstelling tot Karl Marx, die het teleologische reductionisme van Aristoteles in een sociologisch kader onder heeft gebracht. Het onheil dat Marx daarmee in de geschiedenis en onder de mensheid heeft aangericht, is nauwelijks te bevatten. Want sinds de publicatie van zijn Communistisch Manifest in 1848 heeft zijn denken voor meer bloedvergieten, dood, lijden en oorlog gezorgd dan alle religieuze conflicten in de hele daaraan voorafgaande menselijke geschiedenis bij elkaar. Marx weigerde ieder cultureel, historisch of religieus element in zijn theorieën te verdisconteren. In plaats daarvan bracht hij een ongehoorde reductionistische simplificatie aan, die hij het profijtbeginsel noemde.

Dit profijtbeginsel was als het ware de basis waarop alle geschiedkundige en sociale ontwikkelingen, zowel in het verleden als in het heden, volgens hem moesten berusten. Ieder menselijk handelingsmotief is hierin gebaseerd op het streven naar materieel gewin, waaraan alles ondergeschikt moet worden gemaakt. Geheel in de teleologische lijn van Aristoteles vervulde dit marxistische profijtbeginsel in zijn denken, wanneer men terug redeneert in de geschiedenis, de centrale rol van de onveranderlijke en onbewogen beweger. En, wanneer men vooruit redeneert, komt men dan tot het uiteindelijke doel, het ”telos” van Marx; de klassenstrijd en de dictatuur van het proletariaat. Tot aan de dag van vandaag zitten wij met dit eenzijdige reductionisme van Marx opgescheept. Want nog steeds weigert men ter linkerzijde van het politieke spectrum de soms diepgaande culturele, historische en religieuze verschillen tussen mensen uit verschillende delen van de wereld te erkennen. En deze in plaats daarvan, geheel in de lijn van Marx, terug te voeren op het verschil in materieel inkomen en de direct daarmee verbonden sociale status. En hiermee tekent zich een volgende heilloze historische ontwikkeling af, die wij dan kunnen toevoegen aan de waslijst van ellende, die dit marxistische reductionisme in de loop van de geschiedenis al heeft veroorzaakt.

De rode draad in dit betoog is de verleiding die denkers en wetenschappers, vanaf de tijd van Aristoteles, ertoe heeft bewogen om tot een overkoepelende theorie te komen, die alles moet verklaren. En die daarom logischerwijs ook een reductionistische simplificatie inhoudt, waarmee men de verschijnselen in de ons omringende leefwereld kan verklaren. Gezien de complexiteit van deze verschijnselen, alsmede ons beperkte menselijke bevattingsvermogen, is dit streven echter in hoge mate illusoir, en zelfs als hoogst gevaarlijk, te beschouwen. Dit vanwege het feit dat eenzijdigheid nooit een verklaring kan zijn voor meervoudigheid. Wat dan ook als de enige reductionistische simplificatie is, die men logischerwijs op dit menselijke streven om alles te willen verklaren aan de hand van een enkel denkbeeld, kan toepassen.

Het teleologische reductionisme van Aristoteles was, cultuurhistorisch bezien, dan ook niets anders dan een filosofische en theoretische abstractie, die daarom dan ook op geen enkele wijze was bedoeld om praktisch en concreet verklarend te worden toegepast. Want wanneer men in de wetenschap voor een dergelijke verleiding bezwijkt, wordt iedere theorie verabsolutiseerd. En daarmee tot een onwetenschappelijk dogma gereduceerd, dat niet kan worden tegengesproken. Op deze manier vernietigt een dergelijk simplificerend en dogmatisch reductionisme de wetenschappelijke inzichtelijkheid, alsmede de daarin veronderstelde vooruitgang in de menselijke denkprocessen. En dat zowel in historisch als epistemologisch (kenleerkundig) perspectief. Op zijn minst kunnen wij daaruit de gevolgtrekking maken dat wij iedere eenzijdigheid die men aan de wereld als ”wetenschappelijk” presenteert met een flinke mate van scepsis hebben te beschouwen. En wij ons daarin dus niet hebben laten mee te sleuren in de geestelijke verleiding van de reductionistische simplificatie.

Een recent en actueel voorbeeld van een dergelijke simplificatie vinden wij in een zogenaamd alles verklarende verklaring voor de klimaatverandering. Het klimaat is een bij uitstek gecompliceerd fenomeen, waarbij talloze, en tot nu toe ook wellicht nog onbekende, dan wel incorrect geduide, verschijnselen dienen te worden toegepast en verdisconteerd. Om tot een adequate en waarachtig wetenschappelijke theorievorming over dit onderwerp te kunnen komen, dienen wij ook hierin dus niet te vallen voor de verleiding van een reductionistische simplificatie. Schrijver dezes is geen klimatoloog, maar wel wetenschapper. En meent daarom het onderscheid te kennen tussen pseudo-wetenschappelijke eenzijdigheden, die als niet te weerspreken dogma’s worden gepresenteerd, en het bedrijven van echte wetenschap.

Daarom meent hij dan ook forse vraagtekens te moeten zetten bij het simplificerende reductionisme, dat alle veranderingen in het klimaat denkt te kunnen herleiden tot een toename van CO2 in de atmosfeer. En dat dan dit reductionisme bovendien ook nog eens als een niet te weerspreken dogma presenteert. Waarbij het voortbestaan van de hele mensheid, ja, zelfs dat van alle leven op aarde, op een net zo dogmatische, onontkoombare en dwingend autoritaire manier als Marx dat eens deed met zijn klassenstrijd, eenzijdig wordt gekoppeld aan het Heilige Moeten van een terugbrengen van de uitstoot van CO2. Wij menen achter dit klimatologische reductionisme de heilloze schaduw van Marx te kunnen ontwaren. Temeer omdat diegenen die dit dogma poneren er op uit zijn om de door hen veronderstelde en zo diep verfoeide en gehate kapitalistische wereldorde door middel van een zogenaamde ”ingrijpende vergroening” omver te werpen. De marxistische klassenstrijd is daarmee dus een strijd tegen de CO2 uitstoot geworden, waarin de reductionistische eenzijdigheid van Marx wederom de boventoon voert. Dergelijke eenzijdigheden zijn hoogst verleidelijk. Zij zijn daarom in staat om zowel het wetenschappelijke discours als de publieke opinie langdurig en hardnekkig te domineren. En wanneer zij door de feiten worden tegengesproken, of wanneer blijkt dat de realiteit veel gecompliceerder is, verkrijgen zij soms een welhaast religieuze en dogmatische dimensie.

Het lijkt erop alsof het postmodernisme, dat na de val van het communisme post heeft gevat in het wetenschappelijke discours en in de publieke opinie, er gaandeweg in heeft geresulteerd dat ook de waarden van de Reformatie en de Verlichting verregaand zijn gerelativeerd en aan betekenis hebben verloren. En dat nog het duidelijkst aan het licht komt in de theorievormingen over de klimaatverandering, waarin een welhaast middeleeuws (neo)religieus en magisch denken domineert, dat echter noch als wetenschappelijk, noch als rationeel, noch als christelijk kan worden beschouwd. Net zoals er geen grens is aan het menselijke vernuft en het menselijke denken, waarvan het denken van Aristoteles een exponent is, moeten wij tenslotte concluderen dat er helaas ook geen grens is aan de menselijke domheid. Alsmede aan de menselijke boosaardigheid, waarvan het denken van Marx een exponent is. En dat deze boosaardigheid ons nog het meest tegemoet treedt in eenzijdige en reductionistische simplificaties.

Marx ging daarin monsters als Lenin, Stalin, Hitler en Mao voor en bereidde hen de weg. En er zullen nieuwe monsters opstaan, met ditmaal het klimaat als excuus voor hun wandaden, wanneer wij het gevaar van de verleiding van onwetenschappelijke reductionistische simplificaties niet kunnen of wensen te onderkennen.

Door:
“Taljaard”
(voor www.ejbron.wordpress.com)